Translate Milfy!

vrijdag 23 juni 2017

Eer jij je ouders met u of met jij?

Door Sterre Leufkens

Het is een bijzonder goed idee om vaak en veel in 'Het Bureau' te lezen, de romancyclus van Voskuil over zijn tijd bij het Meertens Instituut. Om meerdere redenen, zoals dat je nog eens wat leuke dingen leest over de beroemde taalkundige Jan Stroop, dat je leert over stammenstrijd binnen de Neerlandistiek, maar zeker ook omdat je een mooi inkijkje krijgt in de manier waarop mensen destijds (jaren 60, 70) praatten. Er is sinds die tijd nogal wat veranderd, o.a. in het gebruik van u en jij. Dat viel me op toen ik een passage las waarin Nicolien (de vrouw des hoofdpersoons) heur moeder aansprak met 'u'. Waarom deed ze dat, en waarom is het in onze tijd zo ongebruikelijk?

Het gebruik van u en jij is retemoeilijk. Het is een kwestie van afstemmen op de persoon, en aangezien je soms moet afstemmen op een persoon die je nog niet kent, gaat het geheid wel eens mis. Extra lastig is dat de betekenis van u en jij ook nog eens veranderd zijn in de loop der hippietijd. Hoe zit dat?


Respect en nabijheid
U en jij drukken eigenlijk twee dingen tegelijk uit. Ten eerste: respect. Als je veel eerbied voor iemand hebt, bijvoorbeeld vanwege haar hooggeplaatstheid, zijn eindeloze levenservaring, of een torenhoog IQ, dan hoort daar een u'tje bij. 'Jij' zeg je tegen mensen waar je geen speciale eerbied voor voelt, zoals gemiddeld competente ondergeschikten van jongere leeftijd.



De tweede belangrijk factor in de u-bepaling is intimiteit: hoe nabij is de aangesprokene? Je beste mattie zul je bijvoorbeeld nooit met u aanspreken. En als je een collega met wie je al heel lang samenwerkt met 'u' aanspreekt, voelt dat heel afstandelijk, wat zelfs als beledigend kan worden ervaren. 



De twee aanspreekprincipes, respect en intimiteit, zijn helaas wel eens met elkaar in conflict. Casus: de stokoude buurman. De factor respect zegt: oud, eerbied, dus 'u'. Maar volgens het intimiteitsprincipe is de lieve man nabij, dus moet je 'je' zeggen. Een ander conflictgeval is god (sowieso nogal een conflict-oproepend wezen, maar laten we het even bij de taal houden). Voor een almachtig opperwezen kun je bijna niet anders dan respect hebben, dus 'u' is op zijn plaats. Maar veel mensen hebben een intieme band met god, wat dus weer vraagt om 'jij'. 

Verschillen
Talen verschillen in hoe ze met dit conflict omgaan. In het Duits, bijvoorbeeld, is god absoluut 'du' - Duitstaligen vinden het maar raar dat Nederlanders hun god met het extra afstandelijke 'gij' aanspreken. Ook door de tijden heen verschilt de balans tussen de principes. Er is een theorie dat in Nederland vroegah nog het respectsprincipe belangrijker was. Dat verklaart het geü van Nicolien tegen haar moeder: je moet je ouders eren, dus je gebruikt u. Maar toen kwamen de hippies met hun anti-autoritaire anarchie. Sindsdien zou de factor intimiteit zwaarder zijn gaan wegen. Zodat we nu massaal jij'en tegen onze vaders en moeders: ze zijn ons nabij, dus 'u' zou een vreemde afstand scheppen. Dat wil dus niet zeggen dat we onze ouders niet meer eren, zeker niet! Met alle respect laten we de nabijheid zwaarder wegen in onze keuze voor een voornaamwoord. 



Er zijn nog meer conflictgevallen waarin je deze verandering kunt terugzien. Denk maar aan reclames: in advertenties bijvoorbeeld, en in brieven van je/uw bank, spreken bedrijven mensen tegenwoordig vaak met 'je' aan. Daarmee benadrukken ze de nabijheid: kijk ons eens dichtbij onze klanten staan. Maar vooral oudere klanten stellen dit niet per se op prijs. Die voelen zich juist niet gerespecteerd en ervaren het als veels te informeel. 



Zo zie je maar: het is onmogelijk om iedereen tevreden te stellen met je taalgebruik. Wat voor de een passend is, is voor de ander onbeleefd. Maar dat we onze ouders met 'je' aanspreken, dat lijkt me toch inmiddels wel bij vrijwel iedereen de norm. Of niet? Lezers, zijn er Nicoliens onder jullie?

10 opmerkingen:

  1. Ik zei jij tegen mijn ouders en u tegen mijn grootouders (zijn nu allemaal dood); voor mijn dochters, nu twintigers, is het allemaal jij.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Opa's en oma's zijn nog een verhaal apart inderdaad; die zijn een tijdje na de ouders van u naar jij gegaan denk ik.

      Verwijderen
  2. Menige Belg vindt het juist heel prettig om U te zeggen om een vriendschap te benadrukken ...
    Handig in Amerika: er is geen onderscheid. Overigens is er daar wel iets met vergelijkbaar effect: iemand met de voornaam aanspreken ipv Mr / Ms en achternaam.
    't Zou interessant zijn om die cultuur verschillen te vergelijken met wat Hofstede daar over zegt: de Power Distance in Duitsland bijvoorbeeld is lang niet zo groot als wij vaak denken.

    Ten slotte: in de Jaren zeventig sprak ik mijn ouders met U aan, maar een leeftijd genoot met "je". Toen was er een student assistant die mijn electronica practicum beoordeelde en iets zei van "U begrijpt er niets van". De "U" maakte het erger - schiep afstand om beter te meppen.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Oef, ja, met 'u' kun je iemand flink in de hoek zetten...

      Het zou me niks verbazen als er al onderzoek is naar Hofstede en u/jij-toestanden. Ik zal eens zoeken!

      Verwijderen
  3. Bij ons in de Achterhoek in de jaren 70 was het helemaal niet moeilijk: in ons dialect bestond (en bestaat) er helemaal geen equivalent voor "u". Als je het tóch probeert, klinkt het voor geen meter. Iedereen is er zodoende van hetzelfde niveau, net als in het Engels. Maar God wordt wel als een Nederlandstalig persoon aangesproken en is daarmee "U", anders dan nét over de grens. Schengen heeft daar nog niets aan veranderd.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Erik Bouwknegt24 juni 2017 om 02:55

    Het grappige is natuurlijk dat 'Gij' ooit niet meer dan een andere vorm van 'jij' was. Dat wij Nederlanders het als bijzonder en daardoor misschien een tikkie sjiek ervaren is niet meer dan het resultaat van toevallige ontwsikkelingen die buiten de Bijbel om hebben plaatsgevonden. Beetje zoals in het Engels 'Thou' als sjieke aanspreekvorm tegen God wordt ervaren, terwijl het eigenlijk het laatste restantje is van wat ooit het informele voornaamwoord was (alleen Quakers schijnen het nog steeds te gebruiken tegen anderen dan alleen God).

    Wat betreft Zijlingens opmerking: in mijn vaders Zuidwest-Drentse familie spraken de kinderen (mijn vader, ooms
    en tantes) hun moeder aan met 'ie' en 'oe' (jij en jou), maar de enkele keer dat dat in de standaardtaal gebeurde was het met 'u'.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. In Vlaanderen is het beeld nog iets genuanceerder.
    In informele situaties gebruiken we (voor het gemak schrijf ik 'we' als verzamelnaam voor de gemiddelde Vlamingen) tussentaal. Dat is dat taaltje tussen dialect en AN in, met 'gij' als aansprekingsvorm. Deze 'gij' heeft helemaal geen hooggeplaatste connotatie, maar is gemoedelijk, los, ongedwongen.
    Als Vlamingen 'je' gebruiken, doen ze dat doorgaans tegenover mensen die zich ophouden in de sferen tussen halfvreemd/halfkennis/verre collega. 'Je' behoort namelijk tot het AN, en dat stijlregister hanteren Vlamingen vooral in formele situaties. Er zijn wel veel ouders die trachten hun kinderen in het AN op te voeden, en dus consequent 'je' gebruiken tegenover hun kinderen. Maar typisch voor Vlamingen die netjes (AN) proberen te praten, is ook de volgende stijlbreuk: 'Heb jij uw koekje al opgegeten?'...
    We gebruiken in de dagelijkse omgang ook veel sneller 'u' dan 'je', want 'je' klinkt geforceerder. En als je tegen een Vlaming zegt dat je van hem/haar houdt, dan zeg je niet: 'Ik hou van je', maar: 'ik zie u graag'. En geef nu toe: als de u-vorm enkel gelijk zou staan met een aanspreekvorm voor sociale afstand, klinkt het nogal paradoxaal om net die vorm te gebruiken om je liefde te verklaren.
    En wat gebruik ik zelf? Alles door elkaar, afhankelijk van de situatie. Mijn ouders spreek ik aan met 'gij', mijn leerlingen adresseer ik met 'je', mijn collega's krijgen 'gij' of 'jij' (afhankelijk van de sociale relatie), tegenover mijn directeur en wildvreemden gebruik ik 'u' (maar ook mijn lief krijgt die vorm dus af en toe te horen) en mijn ouders, leerlingen én directeur spreken me allen aan met 'gij'...

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Waar Evam ff aan voorbijgaat in het voorbeeld "ik zie u graag" is dat u doodgewoon de objectsvorm is van gij. En hier dus niet de objectsvorm van de "gedevalueerde" beleefdheidsvorm u.

    BeantwoordenVerwijderen